ناوه‌ڕۆك
ناساندن
مێژووی ئەورووپا (بە ئینگلیزی: History of Europe، بە عەرەبی: تاريخ أوروبا) بە شێوەیەکی نەریتی بەسەر چوار قۆناغی کاتیدا دابەشکراوە:
- ئەورووپای پێش مێژوو (پێش نزیکەی ٨٠٠ ساڵ پێش زایین)
- دێرینی کلاسیکی (٨٠٠ پێش زایین تا ٥٠٠ زایینی)
- سەدەکانی ناوەڕاست (٥٠٠ی زایینی تا ١٥٠٠ی زایینی)
- سەردەمی مۆدێرن (لە دوای ساڵی ١٥٠٠ بۆ ١٨٠٠)
کورتەی مێژووی ئەورووپا
یەکەم مرۆڤی مۆدێرن و سەرەتایی ئەورووپی لە تۆماری بەردبووەکاندا دەردەکەون و دەگەڕێنەوە بۆ نزیکەی ٤٨ هەزار ساڵ لەمەوبەر، لە سەردەمی بەردینە کۆنەکاندا. خەڵکی ئەم قۆناغە چەندین شوێنەواریان بەجێهێشتووە، لەوانە بەرهەمی هونەری و شوێنی ناشتن و ئامڕازەکان. لە سەردەمی کۆچەکانی هیندۆ ئەورووپیدا، ئەورووپا کۆچی لە ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵاتەوە بەخۆیەوە بینی. کشتوکاڵی نیشتەجێبوو سەردەمی بەردینە نوێیەکانی دیاری کرد، کە بە هێواشی لە سەرانسەری ئەورووپادا لە باشووری ڕۆژهەڵاتەوە بۆ باکوور و ڕۆژاوا بڵاوبووەوە. قۆناغی دواتری بەردینە نوێیەکان هێنانەکایەی کانزاسازی سەرەتایی و بەکارهێنانی ئامراز و چەکی دروستکراو لە مس و دروستکردنی پێکهاتەی مێگالیتیکی بەخۆیەوە بینی، وەک ستۆنهێنج.
ئەو قۆناغەی بە دێرینی کلاسیک ناسراوە بە سەرهەڵدانی شار-دەوڵەتەکانی یۆنانی کۆن دەستی پێکرد. هەندێک لە نموونە سەرەتاییەکانی ئەدەب و مێژوو و فەلسەفە لە نووسینەکانی یۆنانییە کۆنەکانەوە هاتووە، وەک هۆمێر و هێرۆدۆت و ئەفلاتوون. دواتر ئیمپراتۆریەتی ڕۆم هاتە سەر هەموو حەوزی دەریای ناوەڕاست. سەردەمی کۆچی گەلی ژێرمانی لە کۆتایی سەدەی چوارەمی زایینی دەستی پێکرد و وردە وردە هێرشیان کردە سەر ناوچە جیاوازەکانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم. لەگەڵ نیشتەجێبوونی ئەم خەڵکە کۆچبەرانە و پێکهێنانی کۆمەڵگەی دەوڵەتی تایبەت بە خۆیان، بە قۆناغی گواستنەوە لە سەردەمی کلاسیک ناسرا.
کەوتنی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژاوا لە ساڵی ٤٧٦ی زایینی بە شێوەیەکی نەریتی دەستپێکردنی سەدەکانی ناوەڕاستە. لە کاتێکدا ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژهەڵات بۆ ماوەی ١٠٠٠ ساڵی تر بەردەوام بوو، بەڵام خاکەکانی پێشووی ئیمپراتۆریەتی ڕۆژاوا دابەش بوون بۆ ژمارەیەک دەوڵەتی جیاواز. لە هەمان کاتدا سلاڤەکانی سەرەتایی وەک گروپێکی جیاواز لە ناوچەکانی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئەورووپا دەستیان کرد بە جێگیربوون. یەکەم ئیمپراتۆریەتی گەورەی سەدەکانی ناوەڕاست ئیمپراتۆریەتی فرانکەکانی شارلمان بوو، دواتر فەتحی ئیسلامی ئیبەریا لە ئەندەلووس ڕوویدا. سەردەمی ڤایکینگەکانیش دووەم کۆچی گەورەی گەلانی نۆرزی بەخۆیەوە بینی. هەوڵەکان بۆ وەرگرتنەوەی شام لە دەوڵەتە موسڵمانەکان، وایکرد سەدەکانی ناوەڕاستی باڵا ببێتە سەردەمی جەنگە خاچپەرستەکان، لەگەڵیشیدا سیستمی سیاسی فیۆدالیزم گەیشتە لوتکە. کۆتایی سەدەکانی ناوەڕاست بەهۆی تاعوونەوە ڕێژەی دانیشتووان بە شێوەیەکی بەرچاو کەمی کرد، کە هاوکاتیش بوو لەگەڵ لەشکرکێشییەکانی گەلانی مەغۆل لە چەمی ئۆراسیاوە. لە کۆتایی سەدەکانی ناوەڕاستدا قۆناغێکی ڕاگوزەری بوو کە بە ڕێنێسانس ناسرابوو.
سەرەتای ئەورووپای مۆدێرن بەزۆری دەگەڕێتەوە بۆ کۆتایی سەدەی پازدەهەم. گۆڕانکارییە تەکنەلۆجییەکانی وەک دەرکەوتنی بارووت و چاپخانە گۆڕانکاری لە چۆنیەتی بەڕێوەچوونی شەڕ و چۆنیەتی پاراستن و بڵاوکردنەوەی زانیاری گۆڕی. چاکسازیی پرۆتستانت پارچە پارچەبوونی بیری ئایینی بەخۆیەوە بینی، کە بووە هۆی شەڕی ئایینی. سەردەمی گەڕان بووە هۆی کۆلۆنیالیزەکردن و خراپ سوودوەرگرتن لە خەڵکی گەلانی تر و هاوردەکردنی سەرچاوە سروشتی و خۆڕسکەکانیان بۆ ئەورووپا.
دوای ساڵی ١٨٠٠، شۆڕشی پیشەسازی کەڵەکەبوونی سەرمایە و شارنشینی خێرای هێنایە ئەورووپای ڕۆژاوا، لە کاتێکدا چەند وڵاتێک لە دەسەڵاتی ڕەهاخوازەوە دوورکەوتنەوە و بوونە ڕژێمی پەرلەمانی. سەردەمی شۆڕشەکان سیستمە سیاسییە لەمێژە دامەزراوەکانی ڕووخاند. لە سەدەی بیستەمدا، جەنگی جیهانیی یەکەم بووە هۆی دووبارە دروستکردنەوەی نەخشەی ئەورووپا، چونکە ئیمپراتۆرییە گەورەکان دابەش بوون بۆ دەوڵەت-نەتەوەی نوێ. درێژخایەنیی پرسە سیاسییەکان بووە هۆی جەنگی جیهانیی دووەم، کە لەو ماوەیەدا ئەڵمانیای نازی هۆلۆکۆستی ئەنجامدا.
دوای جەنگی جیهانیی دووەم قۆناغی نەمانی داگیرکردنی وڵاتان هات لەلایەن ئەورووپای ڕۆژاواوە، بەتایبەت بەریتانیا کە زۆرێک لە دەوڵەتەکانی ژێردەستی ڕزگاریان بوو. دواتر سەردەمی جەنگی سارد دەستی پێکرد و زۆربەی وڵاتانی ئەورووپا بەهۆی پەردەی ئاسنییەوە دابەشبوون بەسەر دوو بلۆکی سەربازیدا: ناتۆ و پەیماننامی وارشۆ. بەڵام وردە وردەی پرۆسەی یەکگرتنی ئەورووپای تێدابوو، کە بووە هۆی دروستبوونی یەکێتیی ئەورووپا؛ دوای ڕووخانی دیواری بەرلینیش وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەورووپای بۆ زیاد بوو. سەدەی بیست و یەک قەیرانی قەرزەکانی ئەورووپا و کشانەوەی شانشینی یەکگرتوو لە یەکێتیی ئەورووپا و جەنگی ئۆکرانیای بەخۆیەوە بینی.
سەرەتای ئەورووپای مۆدێرن
سەردەمی سەرەتایی مێژووی مۆدێرنی ئەورووپا، سەدەکانی نێوان سەدەکانی ناوەڕاست و شۆڕشی پیشەسازی دەگرێتەوە، بە نزیکەیی لە ساڵی ١٥٠٠ تا ١٨٠٠، یان لە دۆزینەوەی جیهانی نوێ لە ساڵی ١٤٩٢ تا شۆڕشی فەڕەنسا لە ساڵی ١٧٨٩. ئەم قۆناغە بە بەرزبوونەوەی گرنگی زانست و بەرەوپێشچوونی خێرای تەکنەلۆجی و سیاسەتی مەدەنی عەلمانی و دەوڵەتی نەتەوەیی تایبەتمەندە.
ئابوورییە سەرمایەدارییەکان دەستیان بە سەرهەڵدانی خۆیان کرد و سەرەتای قۆناغی مۆدێرنیش سەرهەڵدان و زاڵبوونی تیۆری ئابووریی مارکانتیلیزمی بەخۆیەوە بینی. بەم پێیە، سەرەتای سەردەمی مۆدێرن نوێنەرایەتی دابەزین و نەمانی فیودالیزم و کۆیلایەتی و دەسەڵاتی کڵێسای کاسۆلیکی دەکات. هەروەها ئەم قۆناغە رێنێسانس، چاکسازی پرۆتستانت، جەنگی ٣٠ ساڵەی کارەساتبار، کۆلۆنیالیزەکردنی ئەورووپی لە ئەمریکا و ڕاوکردنی جادووگەرەکانی ئەورووپا لەخۆدەگرێت.
رێنێسانس
رێنێسانس قۆناغێکە لە مێژووی ئەورووپادا کە نیشانەی گواستنەوەی سەدەکانی ناوەڕاستە بۆ بۆ مۆدێرنیتە و سەدەی پازدە و ١٦ دەگرێتەوە، دووبارە گرنگیدان بە زمانی یۆنانی و ڕۆمانی کۆن بووە هۆی ئەوەی کە سەردەمی رێنێسانسی ئیتاڵی دروست بێت. لە ئیتاڵیا دەستی پێکرد، لە نزیکەی دوو سەدە و نیودا بۆ باکوور و ڕۆژاوا و ناوەڕاستی ئەورووپا بڵاوبووەوە، کاریگەرییەکەی کاریگەری لەسەر ئەدەب، فەلسەفە، هونەر، سیاسەت، زانست، مێژوو، ئایین و لایەنەکانی تری لێکۆڵینەوەی فیکری هەبوو. زانست و ھونەر پێشکەوتی گەورەیان لە ئیتاڵیای سەدەی پازدەھەم و شازدەھەم بەدی ھێنا. زانستیاران، ھۆنەران و فەیلەسووفانێک دەرکەوتن کە بە ڕەچاوکردنی کولتووری ڕەسەنی ڕۆم و یۆنان، بە چەشنێکی تازەتر سەیری جیھانیان دەکرد. وێنەکێشان کەوتنە کۆڵینەوەی لەشی مرۆڤ و بە شێوەیەکی ڕاستەقینخوازانە ئەندامەکانی لەشیان دەکێشا. فەرمانڕەواکان بەرھەمگەلی ھونەریی گەورەیان لە تالارسازان و ھونەرمەندان دەخوازی. ئەم باوەڕە تازانەش بەزوویی بە سەرانسەری ئەورووپادا بڵاو بووەوە.
سەردەمی ڕێنێسانس سەردەمی ئاوەزپەرستی (ڕاشیۆنالیزم)، بیرکاری، لۆجیک و مرۆڤگەراییە. لەو سەردەمەدا کڵێسا و بیرە ئایینییەکان وەلا نران و وەکوو ڕۆم و یۆنانی کۆن پێشکەوتی زانستی بوویەوە بە جێی باس و گفتوگۆ. لەو سەردەمەدا زۆر شتی نوێ داھێنران، بۆ نموونە، چاپ، قیبلەنما یان جەمسەرنوێن، تەلیسکۆپ؛ ھەروەھا بەھۆی گەشەی دەریاوانییەوە، کیشوەری ئەمریکا دۆزرایەوە.
گەڕان و بازرگانی
لە کۆتایی ئەو قۆناغەدا، سەردەمێکی دۆزینەوە دەستی پێکرد. گەشەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کە لە ڕووخانی قوستەنتینیە لە ساڵی ١٤٥٣دا گەیشتە لوتکە، ئەگەرەکانی بازرگانی لەگەڵ ڕۆژهەڵاتدا بڕییەوە. ئەورووپای ڕۆژاوا ناچار بوو ڕێڕەوی بازرگانی نوێ بدۆزێتەوە، وەک گەشتەکەی کۆڵۆمبۆس بۆ ئەمریکا لە ساڵی ١٤٩٢ و گەشتی ڤاسکۆ دا گاما لە ساڵی ١٤٩٨دا بە دەوری هیندستان و ئەفریقا. لە سەدەی پازدەهەمدا، پورتوگال پێشەنگی گەڕانی جوگرافی بەدرێژایی کەناراوەکانی ئەفریقا گرت و بەدوای ڕێگایەکی دەریایی بۆ هیندستان دەگەڕا. دواتر ئیسپانیا لە نزیک کۆتایی سەدەی پازدەهەمدا هات، گەڕانەکانیان بە جیهاندا بەپێی پەیمانی تۆردێسیلا لە ساڵی ١٤٩٤ دابەشکرد. ئەوان یەکەم دەوڵەت بوون کە کۆلۆنییان لە ئەمریکا و بنکەی بازرگانی ئەوروپی (کارگە)یان لە کەناراوەکانی ئەفریقا و ئاسیا دامەزراند، یەکەم پەیوەندی دیپلۆماسی ڕاستەوخۆی ئەورووپایان لەگەڵ دەوڵەتەکانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا لە ساڵی ١٥١١ و چین لە ساڵی ١٥١٣ و ژاپۆن لە ساڵی ١٥٤٢ دامەزراند.
لە ساڵی ١٥٥٢دا تزاری ڕووسی ئیڤانی ترسناک دوو خانەکەی گەورەی تاتاری داگیرکرد، کە بریتی بوون لە خانەدانی کازان و خانەنشینی ئەستراخان. گەشتەکەی یەرماک لە ساڵی ١٥٨٠ بووە هۆی لکاندنی خانەیی سیبیریای تاتار بە ڕووسیا و ڕووسەکان دوای ماوەیەکی کەم هەموو سیبیریایان داگیر دەکرد، بە بەردەوامی لە سەدەکانی داهاتوودا بەرەو ڕۆژهەڵات و باشوور فراوان بوون. هەریەک لە فەڕەنسا و ئینگلتەرا و هۆڵەندا لەدوای پورتوگال و ئیسپانیا دەستیان کرد بە گەڕان بەدوای ناوچە جیاکانی جیهاندا، لە ساڵی ١٦٠٦دا گەیشتنە ئوسترالیا و لە ساڵی ١٦٤٢دا نیوزلەندایان دۆزییەوە.
چاکسازی
لەگەڵ پەرەسەندنی چاپخانە، بیرۆکەی نوێ لە سەرانسەری ئەورووپادا بڵاوبووەوە و گژنێی بیروباوەڕە نەریتییەکانی زانست و لاهووتییان کرد. لە هەمان کاتدا چاکسازی پرۆتستانت لە سەردەمی مارتن لوتەری ئەڵمانیدا، دەسەڵاتی پاپای خستە ژێر پرسیارەوە. باوترین مێژووی چاکسازی لە ساڵی ١٥١٧ دەستی پێکرد، کاتێک لوتێر، کتێبی نەوەد و پێنج تێزی بڵاوکردەوە و لە ساڵی ١٦٤٨دا بە پەیمانی وێستفالیا کۆتایی هات کە ساڵانێک لە جەنگە ئایینییەکانی ئەورووپای کۆتایی پێهێنا.
لەم قۆناغەدا گەندەڵی لە کڵێسای کاسۆلیکیدا بووە هۆی کاردانەوەی توند لە چاکسازی پرۆتستانتدا. بووە هۆی ئەوەی شوێنکەوتوویەکی زۆر بەدەست بهێنێت بە تایبەت لەنێو شازادە و پاشاکان کە بەدوای دەوڵەتێکی بەهێزتردا دەگەڕان بە کۆتاییهێنان بە کاریگەریی کڵێسای کاسۆلیکی. ئەم دابەشکارییە ئایینیانە شەپۆلێکی جەنگیان هێنایە ئاراوە.
هەروەها چاکسازیی پرۆتستانت بووە هۆی دروستبوونی بزووتنەوەیەکی بەهێزی چاکسازی لە کڵێسای کاسۆلیکدا بە ناوی دژە چاکسازی، کە ئامانجی کەمکردنەوەی گەندەڵی و باشترکردن و بەهێزکردنی دۆگمای کاسۆلیک بوو.
بازرگانی و فراوانبوونی کۆلۆنیالیزم
دەوڵەتانی ئیبەری (ئیسپانیا و پورتوگال) توانیان لە سەدەی ١٦دا بەسەر چالاکی کۆلۆنیالیزمدا زاڵ ببن. پورتوگالییەکان لە سەدەی پازدەهەم و ١٦دا یەکەم ئیمپراتۆریەتی جیهانییان دروستکرد، دواتر لە ماوەی سەدەی ١٦ و نیوەی یەکەمی سەدەی ١٧دا ئیسپانییەکان لە ژێر سێبەری شانشینی کاستیلدا بوونە بەهێزترین ئیمپراتۆریەتی جیهانی. ئەم باڵادەستییە زیاتر لەلایەن بەریتانی و فەڕەنسی و هەوڵە کۆلۆنیالییە کورتخایەنەکانی هۆڵەندا و سویدی سەدەی ١٧ و ١٨ کەوتە بەر هەڕەشە. فۆڕمی نوێی بازرگانی و فراوانبوونی ئاسۆکان وایکرد فۆڕمی نوێی حکوومەت و یاسا و ئابووری پێویست بێت کە دروست بکرێت.
فراوانبوونی کۆلۆنیالیزم لە سەدەکانی دواتردا سەرەڕای هەندێک پاشەکشە بەردەوام بوو (وەک شەڕە سەرکەوتووەکانی سەربەخۆیی لە کۆلۆنیەکانی ئەمریکای بەریتانیا و دواتریش هایتی، مەکسیک، ئەرجەنتین، بەرازیل).
ئیسپانیا کۆنترۆڵی بەشێکی زۆری ئەمریکای باکوور و هەموو ئەمریکای ناوەڕاست و بەشێکی گەورەی ئەمریکای باشوور و کاریبی و فلیپینی هەبوو. بەریتانیا هەموو ئوسترالیا و نیوزلەندا و زۆربەی هیندستان و بەشێکی گەورەی ئەفریقا و ئەمریکای باکووری گرت؛
فەڕەنسا بەشێک لە کەنەدا و هیندستان (لە ساڵی ١٧٦٣دا بە نزیکەیی هەموویانی لە بەرژەوەندی بەریتانیا لەدەستدا)، هیندۆچین، بەشێکی گەورەی ئەفریقا و دوورگەکانی کاریبیی بەدەستەوە بوو. هۆڵەنداش هیندستانی ڕۆژهەڵات (ئەندەنووسیا) و دوورگەکانی لە کاریبی بەدەستهێنا؛ پورتوگال بەرازیل و چەندین خاکی لە ئەفریقا و ئاسیا بەدەستهێنا؛ دواتر زلهێزەکانی وەک ئەڵمانیا و بەلجیکا و ئیتاڵیا و ڕووسیا کۆلۆنی تریان بەدەستهێنا.
ئەم فراوانبوونە یارمەتی ئابووری ئەو وڵاتانەی دا کە خاوەندارێتییان دەکرد. بازرگانی گەشەی کرد، بەهۆی سەقامگیری بچووکی ئیمپراتۆریەتەکانەوە. تا کۆتایی سەدەی ١٦، زیوی ئەمریکی یەک لەسەر پێنجی کۆی بودجەی ئیسپانیای پێکدەهێنا. کۆلۆنی فەڕەنسی سانت دۆمینگ یەکێک بوو لە دەوڵەمەندترین کۆلۆنیەکانی ئەورووپا لە سەدەی ١٨دا، کە بە ئابوورییەکی کێڵگەیی کرای دەکرد بەهۆی کاری کۆیلەکانەوە. لە ماوەی دەسەڵاتی فەڕەنسادا، بەرهەمە نەختینەکانی بەرهەمهێنراو لە سانت دۆمینگ لە ٣٠% کۆی بازرگانی فەڕەنسای پێک دەهێنا، لەگەڵیشیدا هەناردەکردنی شەکرەکەی ٤٠%ـی بازاڕی ئەتڵەسی پێکدەهێنا.
قەیرانی سەدەی ١٧
لە سەدەی حەڤدە جەنگی سی ساڵە لە نێوان ١٦١٨ بۆ ١٦٤٨ بەردەوام بوو، ساڵانی ١٦٤٠ زیاتر لە هەموو قۆناغەکانی پێشوو یان دواتر لە سەرانسەری جیهاندا تێکچوونی دەوڵەتی بەخۆیەوە بینی. کۆمۆنوێڵتی پۆڵەندا-لیتوانیا کە گەورەترین دەوڵەتی ئەورووپا بوو، بۆ ماوەیەکی کاتی نەما. جگە لەوەش لە چەند شوێنێکی ئیمپراتۆریەتی ئیسپانیا کە یەکەم ئیمپراتۆریەتی جیهانی بوو لە جیهاندا جیابوونەوە و هەڵچوون ڕوویدا.
لە بەریتانیا تەواوی پاشایەتی ستوارت (ئینگلتەرا، سکۆتلەندا، ئێرلەندا و کۆلۆنیەکانی ئەمریکای باکوور) یاخی بوون. یاخیبوونی سیاسی و لافاوێک لە ڕاپەڕینی جەماوەری بناغەکانی زۆربەی دەوڵەتەکانی ئەورووپا و ئاسیای هەژاند. لە ناوەڕاستی سەدەی ١٧دا شەڕی زیاتر لە سەرانسەری جیهان ڕوویدا لە نزیکەی هەموو قۆناغێکی تری مێژووی تۆمارکراو.
قەیرانەکان سنووری ئەورووپاشیان تێپەڕاند، بۆ نموونە مینگ چین کە پڕ دانیشتووترین دەوڵەت بوو لە جیهاندا، ڕووخا. لە سەرانسەری نیوەگۆی باکووردا، ناوەڕاستی سەدەی ١٧ ڕێژەی مردنێکی بێ وێنەی بەخۆیەوە بینی. جۆفری پارکەر، مێژوونووسێکی بەریتانی، دەڵێت کە ڕەنگە هۆکارەکانی ژینگە بەشێکیان هۆکار بووبن، بەتایبەتی ساردبوونەوەی جیهان.
سەردەمی ڕەهاگەرایی
ئەم سەردەمە بە فەرمانڕەوایی "ڕەها"ی پاشا بەهێزەکان بەناوبانگ بوو، وەک لویسی چواردەهەم (فەڕەنسا ١٦٤٣-١٧١٥)، پیتەری گەورە (١٦٨٢-١٧٢٥ فەرمانڕەوای ڕووسیا)، ماریا تێریزا (١٧٤٠-١٧٨٠ فەرمانڕەوای خاکەکانی هابسبۆرگ)، فرێدریکی گەورە (پرووسیا لە ١٧٤٠-١٧٨٦)، دەوڵەتەکان بەهێز بوون و سوپای بەهێز و بیرۆکراسی بەهێزیان هەبوو، هەمووشیان لەژێر کۆنترۆڵی پاشادا بوون.
بە درێژایی بەشە سەرەتاییەکانی ئەم قۆناغە، سەرمایەداری جێگەی فیودالیزمی گرتەوە لە زۆرێک لە ڕۆژاوای ئەورووپادا. فراوانبوونی سنوورە کۆلۆنیالیەکان شۆڕشێکی بازرگانی لێکەوتەوە. ئەو قۆناغە بە سەرهەڵدانی زانستی مۆدێرن و بەکارهێنانی دۆزینەوەکان بۆ پێشکەوتنی تەکنەلۆجیا ناوبانگی دەرکردووە، کە شۆڕشی پیشەسازی لە دوای ساڵی ١٧٥٠ـەوە ڕوویدا.
چاکسازی کاریگەری قووڵی لەسەر یەکێتیی ئەورووپا هەبوو. نەتەوەکان نەک هەر بەهۆی ئاڕاستەی ئایینی خۆیانەوە لە یەکتر دابەش دەکران، بەڵکوو هەندێک دەوڵەت لە ناوخۆدا بەهۆی ململانێی ئایینییەوە لەیەک جیا دەبوونەوە. فەڕەنسا لە سەدەی شازدەهەمدا تووشی ئەم چارەنووسە بوویەوە لە زنجیرە ململانێیەکی ناسراو بە جەنگەکانی ئایینی فەڕەنسا، کە بە سەرکەوتنی شانشینی بۆربۆن کۆتایی هات.
سەردەمی ڕووناکبیری
سەردەمی ڕووناکبیری یان ڕۆشنگەری، بزووتنەوەیەکی فیکری و فەلسەفی بوو کە لە ماوەی سەدەی هەژدەهەمدا زاڵ بوو بەسەر جیهانی ئایدیاکانی کیشوەری ئەورووپادا. سەردەمی ڕۆشنگەری لە بزووتنەوەیەکی ڕۆشنبیری زانستی ئەوروپیەوە سەری هەڵدا کە بە بزووتنەوەی “هومانیزمی ڕێنێسانس” ناسراوە. کتێبی "بنەما بیرکارییەکانی فەلسەفەی سروشتی" کە لەلایەن نیوتنەوە لە ساڵی ١٦٨٧ نووسراوە، لەلایەن هەندێک کەسەوە بە یەکەم بەرهەمی گەورەی ڕۆشنگەری دادەنرێت.
مێژوونووسانی فەڕەنسی سەرەتای سەردەمی ڕۆشنگەری بە قۆناغی نێوان مردنی لویسی چواردەهەم لە فەڕەنسا لە ساڵی ١٧١٥ و سەرهەڵدانی شۆڕشی فەڕەنسا لە ساڵی ١٧٨٩ دەناسێنن. فەیلەسووف و زانایانی ئەو سەردەمە بە ئەنجامدانی کۆبوونەوەی زانستی لە ئەکادیمیا و لۆجەکانی ماسۆنی و ساڵۆنی ئەدەبی و قاوەخانەکان و لە ڕێگەی کتێب و ڕۆژنامە و نامیلکەی چاپکراوەوە، بیرۆکەکانیان بە شێوەیەکی بەرفراوان بڵاوکردەوە. بیرۆکەکانی ڕۆشنگەری دەسەڵاتی شاهانە و کڵێسایان تێکدا و ڕێگەیان بۆ شۆڕشە سیاسییەکان خۆشکرد لە سەدەی هەژدە و نۆزدەهەمدا.
جۆرەها بزووتنەوەی ڕۆشنبیری سەدەی نۆزدەهەم، لەوانە لیبراڵیزم و بزووتنەوەی نیوکلاسیکی، سەرچاوەی فیکریی خۆیان دەگەڕێننەوە بۆ سەردەمی ڕۆشنگەری.
